من فکر می کنم حوادث بعد از فوتبال ایران و ژاپن و دادگاه مایکل جکسون از یک جنس اند. البته یک جنس بودن آنها وقتی دیده می شود که شما پیشتر به منطق “پوز زدن” در حوادث اجتماعی و انسانی قائل شده باشید.
حالا دیگر درست به یاد نمی آورم که این آینده آبی بود یا کسی دیگر (در آینده آبی دوباره جستم و نیافتم ولی به نظرم می آمد آنجا خوانده ام) که در تحلیل حوادث فوتبال نوشت و به یکی از عمیق ترین رانه های حیات اجتماعی و سیاسی اشاره داشت: پوز زدن.
پیش از آنکه بحث ام را گسترش دهم خوب است به نوشته خانم کدیور هم با مضمون سیاست و عقل اشاره کنم. او بدرستی می گوید بسیاری این نکته را بدیهی می گیرند که سیاست عرصه عقلانیت و تدبیر است حال آنکه نیست!: “واقعیت این است که سیاستمداران و کنش گران عرصه سیاست عاقلترین و با هوش ترین انسان ها نیستند و بسیاری مواقع تصمیم های آنان نه بر اساس محاسبه و سنجش هزینه-فایده،که متکی بر آزمون و خطاست.” من البته معتقدم مسئله فقط متوسط بودن هوش سیاسیون یا تکیه آنها بر آزمون و خطا نیست (حتی اگر آزمون و خطایی به بزرگی حمله به عراق باشد). مسئله آن است که هر کسی که از قدرت برخوردار است چه زنی زیبا در صف نان باشد یا همکار اداری شما که جایی حرفش پیش می رود یا افسری با یک درجه بالاتر در ارتش و یا زنی که شما بدون آشپزی او گرسنه می مانید یا راننده اتوبوسی که می تواند شما را پشت در اتوبوس در ایستگاه بگذارد و برود و همین طور برو تا مردان و زنان و اقشار و طبقات و اصناف و احزاب و نهادها و گروههای برخوردار از قدرت های بی شمار اجتماعی و سیاسی، بجز عقل و محاسبه به یک نیروی ضدعقل مجهز است: پوز زدن.
شوخی نمی کنم. ضد عقل انواع بسیار دارد. اصطلاحات مردمی گاه ضدعقل ها را بهتر از همه بیان می کنند. من هم قصد نوشتن رساله مفرده ای در این باب ندارم. و چون نمی خواهم بحث مجرد کرده باشم و به اصطلاحات فنی بیاویزم، به همین زبان رایج کوچه و بازار و با وام گرفتن از آن دوستی که حالا یادم نمی آید می گویم: پوز زدن ضدعقل مهمی است.
مدتهاست که ضد عقل مساله من شده است. به نظرم به این بحث بی اعتنایی کرده ایم. اگر به عقل علاقه مندیم ناچاریم از شناخت ضدعقل. حرفهایی که می زنم فلسفه است یا نیست نمی دانم. اما هر چه بلدیم باید به درد ما و زندگی ما بخورد. عقل و ضدعقل مساله همه ماست نه فقط اهل فلسفه و آکادمی. پس باید آن را عمومی کرد. من بنوبه خود می کوشم راهی برای عمومی کردن بحث های اساسی مانده-در-حلقه-نخبگان پیدا کنم.
من فکر می کنم رسیدن به هدف شناخت از طریق تحلیل اجتماعی مثل باز کردن یک بلوز کاموا ست. مهم نیست که از کجایش شروع می کنی. مثلا فوتبال یا دادگاه مایکل جکسون یا دوچرخه سواری خانمها. هر گرهی را که از آن باز کنی لاجرم به باز شدن تمام بلوز می انجامد. تو فقط باید نخ را بگیری و بکشی.
من در تمام حوادث اجتماعی تنش آلود رد پای ضد عقل را می بینم. در این مورد اخیر اصطلاح پوز زدن برای من راهنمای خوبی بود به یک ضد عقل مهم. هر کسی قدرت دارد، به نسبت قدرتش، در باره دیگران به روش پوز زنی گرایش دارد. این نه عقل است نه تدبیر است. این ضدعقل است. گاهی طرف می داند که کار او قابل دفاع هم نیست گاهی هم نمی دانیم و توجیه کرده ایم برای خود. در ارتش و در جبهه بهترین سربازها و زیرک ترین آنها همین پوز زن ها بودند. افسران از آنها در مقابل دشمن بخوبی استفاده می کردند. آنها قدرت عجیبی داشتند در پوز دشمن را زدن. در میان کادرها بچه های کماندو معمولا این خصلت را به نحو اعلا داشتند. این نوعی پوز زدن مشروع بود. جنگ اصلا مشروعیت بخشیدن است به قوای اهریمنی ما. به ضد عقل. آدم های نرم و خوش خلقی که زود اعتماد می کردند و حتما زود فریب می خوردند به درد جنگ نمی خوردند. جنگ میدان پوز زدن بود. بلد بودی شاه بودی. بلد نبودی به کار گل می افتادی یا می انداختندت!
اما در زندگی بظاهر صلح آمیز هم آدمها گرایش عجیبی به پوز زدن دارند. با دلیل و بی دلیل. البته همیشه دلیلی هست. منظورم از بی دلیل بودن قابل دفاع نبودن دلیل در محضر عقل است. اما عقل چکاره است. منطق پوز زدن به عقل کاری ندارد. از رانه دیگری نیرو می گیرد. حسادت و رقابت منفی و از میدان بدر کردن اسم های مشهورتر و چه بسا کلیشه شده تر این رانه هایند. من حوصله کلیشه را ندارم. ماجرا چیزی است ژرف درون آدمی. بخصوص آدم تهذیب نشده. و بیشتر آدمها تهذیب نشده اند! حتی تهذیب شده ها هم همیشه در جنبه های معینی تهذیب شده اند. بسا که در بخش های وحشی وجودشان همچنان این رانه ها مخفی شده باشد. هر آدمی از آن جهت که آدم است سویه وجودی ضدعقل نیز دارد. بحث من اخلاقی (به معنای رایج آن) نیست. وجودی است.
اما ضد عقل ها معمولا در دو جبهه بزرگ قرار می گیرند. هیجانات کشف های غیر منتظر و هیجانات خرابکاری برنامه ریزی شده. هنرها حاصل ضدعقل اند به یک معنای کاملا متفاوت. ترورها در انواع خود و کمین ها و مکراندیشی ها همه حاصل های نوع-دیگر ضد عقل اند. این نوع دیگر است که حالیا منظور من است.
آنها که در مسابقه فوتبال شلوغ می کنند ( و بسیارند و کره ای و ایرانی وانگلیسی و ترکیه ای ندارد) یا پوزشان زده شده یا سرمست از پوز-حریف-را-زدن اند. آنها هم که مایکل جکسون را به دادگاه کشیده اند می خواهند پوز او را
بزنند – این مردک زن نمای ثروتمندی که فکر می کند خدا شده است و اطوار عجیب و غریب دارد و همه اصول من آمریکایی را زیر پا می گذارد؛ لابد پیش خود می گویند. دیگران به دلایل دیگر پوز می زنند. رو کم کنی اسم دیگرش است. همیشه هم موفق نمی شوند. ولی نا امید نمی شوند.
قدرت ضد عقل قدرت مهیب خرابکاری است. بهانه هاش هم بسیارند. و چه ساده جور می شود این بهانه ها. ضد عقل توصیه بردار نیست. مهار کردن می خواهد. اما مهار آن مهارت هر کسی نیست. مثل موشکی است که افتادنش را در خانه خود می بینید اما نمی توانید جلوش را بگیرید. راهش انداختن موشک متقابل است؟ شاید. شاید هم نه. تا ضدعقل شما چقدر ماهرانه عمل کند. آماده اید؟ مساله این است. مساله مگسی است که سرعت انتقال اش سریعتر از مگس کش است. اما شاید مگس کش بهترین ابزار شما نباشد. راههایی هست که مگس ها نمی دانند. اما شما می دانید؟
به دعوت نوشی خانم عزیز که از پیشکسوت های وبلاگستان است قرار شد امروز که ۱۳ مرداد است یادی از عاشقانه ها بکنیم. چرا امروز؟ به خاطر اینکه امروز همان روزی است که سعید در دایی جان ناپلئون عاشق می شود. یک روز خاص در ادبیات ایران که با ذکر تاریخ و ساعت دقیق کسی از آغاز عشق خود می گوید. روزی که می تواند روز عشق باشد. دایی جان البته داستان عشق نیست. بیشتر داستان سیاست است. اما کدام سیاست است که به عشق پیوند نخورده باشد؟ دایی جان نگاه جوانان عاشق به بازی سیاست بزرگترهایی است که بر سر هیچ و پوچ می جنگند. از خیالی جنگ شان و صلح شان.
عاشقانه های زیادی دیده ام. اما کمتر فیلمی از نظر انسجام درونی و شیوه روایت و انسانگرایی محض و بستر تراژیک به پای دکتر ژیواگو ساخته دیوید لین می رسد. فیلم های خوب زیادی هست که جایی انسجام خود را از دست می دهد. یا شیوه روایت اش هموار نیست. ضربان درستی ندارد. یا چیزی در انسانگرایی کم می آورد. گروهی از فیلمهای عاشقانه هم هستند که اروتیسم در آنها زیادی است. گویی عشق به اروتیسم تقلیل یافته است. اروتیسم یا کامجویی بخشی از عشق است بی تردید اما نه همه آن است و نه می شود آن را به کامجویی تقلیل داد.
دکتر ژیواگو یک خصلت مهم دیگر هم دارد که شاخص ابدی عشق خوب است و آن پیوند عشق است با سیاست. این را از حافظ آموخته ایم که عشق بدون سیاست آنقدرها کمالی ندارد. و از فروغ آموخته ایم که عاشقانه ترین و سیاسی ترین شعرها را می سرود. و به نظرم از حافظ آموخته بود. عشق بدون سیاست و جامعه زیادی رمانتیک می شود. آدمها هرگز بریده از جامعه و سیاست نیستند و روایت عاشقانه ای که در آن جامعه دیده نشود و شبکه قدرت غایب باشد دچار انحراف دید است.
عشق در دکتر ژیواگو هم آن غرابتی را دارد که باید داشته باشد و هم آن شوریدگی که اصلا شاخص عشق است. و بعد آن گمشدگی معشوق. آن به هم ریختن جهان. دکتر ژیواگو بخوبی نشان می دهد که جهان آنچنان نامنتظر است و زندگی آنچنان افت و خیز دارد که تنها چیز باارزشی که از آن می ماند عشق است. حتی اگر عشقی ناکام باشد. آرزویی بر باد باشد. عشق فارغ از کام و ناکام اش بزرگداشت زندگی است و صمیمیت. و آدمها از اتفاق در نشیب زندگی به آن محتاج ترند. برای تکیه زدن به آن در مقابل اندوه جهان. برای شادمانی محزونی که در آن هست و در بهترین داستانهای عاشقانه جهان هست. در شعر حافظ و فروغ هم هست.
عشق انتخاب بنیادین فرهنگ قدیم و صمیم ایران است. اینهمه مبارزه با عقل معنایی دارد. از روی بی عقلی نیست! از حکمتی است فراتر از عقل و درس آموز عقل. عاشق شو ارنه روزی کار جهان سر آید ناخوانده نقش مقصود از کارگاه هستی. دعوت به بی عقلی و بی خردی نمی کنم. به شناخت اهمیت عشق از منظر حکمای فرهنگ ایران فرامی خوانم. برترین عقل تسلیم به عشق است! استدلال اش بسیار ساده است: هیچ کاری در جهان که بیرزد بی عشق و شور و مستی و هیجان نشده و نمی شود و ممکن نیست. و این چیزی بالاتر از عقل است.
رمز عشق همین است. این جنون و این دیوانگی و این خروج از عرف و هنجار و این تن دادن به کشف و کشف تن دیگری و روح دیگری. این عقل دیگری می طلبد. عقلی آتشین. عقل سرخ.
دکتر ژیواگو چنین است. گزارشگر صمیمیتی بکر در روزگاری بسیار سخت. روزگاری که تنها عشق می توانست آدمی را ماندگاری بیاموزد. من بهترین عاشقانه ها را عاشقانه های دوران ستیز و جنگ می دانم. در دوره جنگ و ویرانی است که عشق بیشترین نیروی خود را نشان می دهد زیرا با بیشترین نیروی ویرانگر خود روبرو ست. عشق زیر چشم وقیح سیاست. عشقی که سیاست آن را ممنوع کرده باشد. سیاست به یک معنا ضد عشق است. ضد عاشقان است. این را در سالهای بعد از انقلاب بخوبی تجربه کردیم. چنانکه نسل پیش از ما بعد از کودتا تجربه کرد. هر نسلی و هر زمانی که در رهگذار باد نگهبان لاله های روشن عشق باشد این را تجربه کرده است.
هر بار که دکتر ژیواگو را دیده ام بیگانگی میان خود و داستان نیافته ام. طوری دیده ام که گویی من همان دوران را زندگی کرده ام. و زندگی کرده ایم. عشق تجربه مشترکی است که ما را به یکدیگر نزدیک می کند. ما را وحدت می بخشد. قهرمانان داستان و فیلم به دوستان ما تبدیل می شوند. گویی با آنها زندگی کرده باشیم. و هر فیلم خوبی چنین است. ما را به دوستی می پذیرد. ما آن را به دوستی قبول می کنیم.
زیبا بود . موفق باشی
سلام…خواستم بگویم لذت بردم…
آقای جامی
وبگردی میکردم و با گوش دادن به این سایت به تمامی آنهایی که حضورشون ، مایه امیدند ، فکر میکردم : از جمله شما. سری به این سایت بزنید.
http://www.songsdaily.com
دوست عزیز آقای جامی حالا که شما به پوز زنی اشاره کرده اید و آن را در زمره پدیده های ضد عقل شناسایی کرده اید مایلم اضافه کنم که پوززنی یک روی سکه است و پوزخوری روی دیگر سکه.ببینید یکی پوز میزند اما ما چرا پوز می خوریم؟! برای من یکی از دلایل پوزخوری اینه که در وادی عقل یا عقلانیت (که خود پدیده ای نسبی و متفاوت به لحاظ چشم اندازهای نظریست) خلاء هایی برای خود ما وجود دارد و بکارگیرنده ضد عقل دقیقا از همان خلاء ها و درزهای عقلانیت ما رسوخ می کند و ضربه می زند.مرز بین عقل و ضد عقل از نظر من به روشنی و دقتی که شما ترسیم کرده اید نیست چرا که مجموعه عوامل شکل دهنده عقل یا ضد عقل در هر دو رفتار عقلانی یا ضد عقلانی یافت می شوند .آیا برای شما ممکن است که به وضوح از اجزای شکل دهنده ضد عقل نام ببرید یا تعریفشان نمایید؟من اینطور می اندیشم که گرایش امور اجتماعی و زندگی انسانها در سپهر مدنی به نسبیت باعث مه آلودگی این مرز می شود .فکر می کنم مهار ضد عقل با توسعه آگاهی به خلاء های عقل ممکن می شود . به نظر می رسه شناخت خلاء های عقل از عقلانی ترین امور هست و تصور موجودیتی به نام ضد عقل ، خود امری ضد عقلانی است.گرچه با ریز شدن این کلی گوییها ( نوشته خودم) هست که می توان نقاط ضعف و قوت این نوع نگاه را مشخص کرد و از این بحث استخراج هایی مفید و کاربردی داشت. طرح مساله تان بسیار جالب هست.
نی لبک عزیز، البته من از جنبه اکتیو و فعال ماجرا طرح موضوع کردم که جنبه اصلی آن است. ولی پوزخوری هم البته سوی دیگر پوززنی است همانطور که بدرستی اشاره کرده اید. من نمی گویم مرز ضد عقل و عقل مشخص است اما می گویم مرز روش های عقلانی همواره با هجوم روش های ضدعقل آسیب می بیند. نوع نگاه من به دنبال مرزبندی نیست که شاید کار من هم نیست؛ به دنبال آسیب شناسی است. من فکر می کنم که هیچ تضمین ابدی و صد درصدی برای مهار ضدعقل وجود ندارد. اما می توان به طور نسبی به حداقلی از آرامش عقلانی رسید. حمله ضد عقل دایمی است. آسودگی از آن وجود ندارد.